INTERVIEW MET ILAY DEN BOER: REGISSEUR SALOMONSOORDEEL
10 september 2022
Ilay den Boer: ‘Het niet-weten is de mooiste plek waar je als theatermaker met je publiek kan uitkomen’
Een aantal keer verontschuldigt theatermaker Ilay den Boer zich tijdens het gesprek: ‘Als ik hier eenmaal over begin te praten, hou ik niet meer op. Je moet me echt stoppen.’ Den Boers enthousiasme en bedrevenheid is aanstekelijk, als hij vertelt over zijn theaterproject Salomonsoordeel, waarvoor hij ter voorbereiding negen maanden werkte bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Salomonsoordeel werd door de Nederlandse Toneeljury geselecteerd als een van de beste voorstellingen van het afgelopen seizoen.
Het idee ontstond toen Den Boer in een azc werkte en hij zich realiseerde wat de onzekerheid over de asielprocedure bij de mensen daar teweegbracht. Het frustrerende was, legt hij uit, dat hij die onzekerheid niet kon wegnemen: ‘Ik vind dat mensen in die procedure recht hebben op antwoorden, maar ik kwam erachter dat ik er zelf ook niet veel van begreep. Dus ik dacht: ik ga kijken of ik antwoorden kan vinden. Met die simpele vraag begon het eigenlijk: hoe werkt dat eigenlijk, zo’n asielprocedure?’
Omdat zijn collega’s bij het azc hem geen sluitende antwoorden konden geven en internet al helemaal meer verwarring dan verheldering bood, belandde Den Boer in 2020 bij de IND. ‘Ik realiseerde me dat ik van alles vind van ons asielbeleid, maar geen benul had hoe zo’n beleid tot stand kwam. Als je bedenkt dat die procedure er ook namens mij is, via de democratisch gekozen overheid, dan vind ik dat ik me er ook mee mag bemoeien. Ik ben als burger dan immers medeverantwoordelijk.’
Vervolgens, lacht Den Boer, is het project ‘volledig uit de hand gelopen’. Hij solliciteerde bij de IND en werd aangenomen, allemaal in volle openheid over zijn voornemen er een theatervoorstelling op te baseren. Na een korte opleiding kon hij aan de slag als hoor- en beslismedewerker. ‘Dan zit je ineens in de positie dat je concreet verantwoordelijkheid moet nemen voor een besluit. En dan blijkt het zoveel complexer te zijn dan ik ooit had kunnen bedenken. Het liefst had ik gezegd: het is een slecht systeem of een fantastisch systeem, maar aan beide zijden is dat een naïef standpunt.’
Den Boer zag zich geconfronteerd in een ethische tweespalt toen hij zich realiseerde dat hij de asielaanvraag van zijn goede vriend Hassan, die hij eerder had leren kennen op het azc en wiens aanvraag was afgewezen, zelf waarschijnlijk ook zou hebben afgewezen. ‘Terwijl de kennis die ik over hem had als vriend maakte dat ik wel degelijk wist dat zijn verhaal waar was en hij in zijn thuisland zijn leven niet zeker is. Maar als vriend gelden anderen waarden, en kom je tot andere verhalen en omstandigheden dan wanneer je als ambtenaar iemand interviewt. Ik heb daar geen oordeel over: beiden zijn subjectief en waar tegelijk, het perspectief van de vriend is even gerechtvaardigd als dat van de ambtenaar. Ik heb de voorstelling inmiddels 135 keer gespeeld, maar daar word ik nog steeds duizelig van en daarom blijf ik dit verhaal ook vertellen: omdat ik er maar niet uit blijf komen.’
In Salomonsoordeel legt hij, samen met Hassan en zijn IND-mentor Peter, verslag van zijn bevindingen en legt hij zijn toeschouwers dezelfde vraagstukken voor, waarop uitvoerig gereflecteerd wordt. De afgelopen twee jaar speelde hij Salomonsoordeel zowel in uitgebreide versie, als in uitgeklede huiskamervarianten. Hij speelde openbare voorstellingen en besloten versies, onder andere voor overheidsmedewerkers, groepen ongedocumenteerden, zelfs voor de jongerentak van Forum voor Democratie.
Bij de IND is de voorstelling inmiddels vast onderdeel van het opleidingstraject van hoor- en beslismedewerkers. ‘Ik heb nu voor het eerst echt het gevoel dat mijn werk onderdeel is van een wezenlijk veranderproces. Ik geloof erin dat juist door deze positie in te nemen – dus er niet met een gestrekt been in te gaan, maar door vragen te stellen en gedegen research te doen – je tot verandering kan aanzetten. Daarbinnen kunnen je superkritisch zijn, we leggen elkaar het vuur aan de schenen en zijn het heel vaak niet met elkaar eens, maar we gunnen elkaar het licht in de ogen.’
De Toneeljury noemt Salomonsoordeel ‘een belangrijke ethische denkoefening die je actief uitdaagt voorbij te gaan aan reflexen van makkelijke antwoorden en snel oordelen. Nuance is voorwaardelijk om de complexiteit van het vraagstuk te begrijpen.’ Den Boer, daarover: ‘Ik wil op een punt komen waarin iedereen het even niet meer weet. Er zijn tientallen verschillende perspectieven en ze zijn allemaal even waar, maar geen ervan is de oplossing. Dus hoe dan wel? Het niet-weten is de meest vruchtbare grond die er bestaat. Het is de mooiste plek waar je kunt uitkomen als theatermaker met een groep mensen. Want als je het even niet meer weet, kun je gaan nadenken. Zonder wezenlijke twijfel kun je geen besluiten nemen over zoiets wezenlijks.’